Қырғызстанда кезектен тыс парламент сайлауы өтіп жатыр. Қыркүйек айында парламент өзін-өзі таратуға дауыс берген еді. Сайлау елде парламенттің рөлі әлсіреп, оппозицияны қудалау күшейген тұста өтіп жатыр.
САЙЛАУ БОЙЫНША НЕГІЗГІ ДЕРЕКТЕР:
- 24 қыркүйекте парламенттің 7-шақырылымы өзін-өзі таратты.
- Ел бойынша 30 сайлау округі құрылды. Әр округтен үш депутат сайланады. Олардың бірі әйел болуы керек (немесе екі әйел болса, біреуі ер адам болуы керек).
- 467 кандидаттың 276-сы ер адам, ал 191-і әйел.
- Сайлау комиссиясы 37 адамды кандидат ретінде тіркеуден бас тартты.
- Кандидаттардың 34-і бұрынғы депутаттар.
- Сайлау комиссиясының мәліметтері бойынша, елде дауыс беруге құқығы бар 4,2 млн адам бар. Олардың 49%-ы – ер адамдар, ал 51%-ы әйелдер.
- Сайлауды 788 халықаралық бақылаушы бақылайды.
Жексенбі күні елде сайлау учаскелері ашылып, жұрт дауыс беріп жатыр.
ПРЕЗИДЕНТ БИЛІГІНІҢ КҮШЕЙІП, ПАРЛАМЕНТТІҢ ӘЛСІРЕУІ
Депутаттар Жогорку кеңештің өзін-өзі таратуының себебін ресми түрде "президент сайлауына кедергі жасамау" ниетімен түсіндірген. Егер ол уақытында яғни, 2026 жылдың желтоқсанында өтсе, онда бір айдан кейін президент сайлауы өтуі керек.
Ал сарапшылар шын мәнінде биліктің діттегені президент Садыр Жапаровтың парламентке бақылауын күшейтіп, бәсекелестерін саяси алаңнан тықсыру арқылы оның екінші рет сайлануына жағдай жасау деп санайды.
Қырғызстандағы сарапшылардың айтуынша, Жапаров билікке келгелі бері жүргізілген реформа нәтижесінде президенттің билігі күшейіп, парламенттің рөлі әлсірей бастаған. Және 30 қараша күнгі сайлау нәтижесінде кім сайланбасын, Қырғызстан үшін маңызды шешім қабылдауда өте қатты маңызды рөл ойнамайды саясаттанушы Эмилбек Жороев.
- Мазмұны жағынан алғанда, президент пен оның командасы тұтас басымдыққа ие. Сондықтан парламент сайлауына қатысатын кандидаттар үшін іс жүзінде өз кампанияларын қалай құрып, қандай мәселе төңірегінде пікірталас ұйымдастыру жағы бұлыңғыр болып қалған. Сондықтан сайлауалды кампаниясының самарқау өтуі таңғаларлық жағдай емес, – деді ол Азаттықтың Қырғыз қызметіне.
Биыл билік дауыс беру жүйесін өзгертіп, сайлау заңңына өзгеріс енгізген. Соған сәйкес барлық сайлау процестерінің мерзімі үштен бірге қысқартылды.
Мысалы, егер қалыпты режимде кандидаттарды ұсыну 45 күн болса, бұл жолы 30 күн болды, ал егер қалыпты жағдайда сайлауалды науқанға бір ай берілсе, бұл жолы тек 19 күн берілді.
Сайлау заңына сәйкес, елде 30 сайлау округі құрылды және әр округтен үш депутат сайланады. Олардың бірі әйел болуы керек (немесе екі әйел болса, біреуі ер адам болуы керек). Орташа есеппен ел бойынша әр округтен 15 кандидат сайлауға түсіп жатыр.
Жогорку Кенештің 7-ші шақырылымының 90 депутатының 78-і қайта сайлауға түсіп жатыр. Атап айтқанда, әр округте орта есеппен үш экс-депутат қайта сайлауға түсіп жатыр.
Биылғы жылы өзгертілген сайлау туралы заңға сәйкес бекітілген сайлау жарнасы 300 мың сомды ($3400) төлеу көптеген үміткерлердің сайлауға қатысу бойынша жолын кескен. Алдыңғы жүйеде жарна көлемі үш есе аз болған және кепілдік рөлін атқарған – қаражат сайлау межесінен өткен және мандат алған партияларға қайтарылып берілген.
— Қаражат шешуші рөл атқарады. 300 мың сом, қайтарылмас кепілдік – орташа зейнетақы көлемі – 7-9 мың сом құрайтын ел үшін қомақта сома. Мұндай кепілдікке мұғалімнің жылдық орташа жалақысы кетеді. Екіншіден, сайлаудың өзі – баннерлерден бастап, сайлау штабын құруға дейін – осының шығынын сайлауға түскісі келетін адам көтереді. Сондықтан жағдайды былай сипаттар едім: сайлауға белгілі бір статусқа ие болғысы келетін, оған ынта-шынтасымен баруға дайын адамдар ғана түсіп жатыр. Бірақ сайлауға түсіп жатқандардың көбі елдегі саясатқа шынынмен әсер ете алмайтынын түсінеді, - деді шолушы Әділ Тұрдақұлов.
Қырғызстан билігі бұл сайлау "тарихтағы ең таза сайлау" болатынын бірнеше рет мәлімдеді. Биліктің сайлауға ерекше назар аударуы кездейсоқтық емес. Тәуелсіз Қырғызстан тарихында үш рет халық толқуы дәл осы сайлауға қатысты болды.
ОППОЗИЦИЯНЫ ҚУДАЛАУ
Жогорку кеңеш сайлауына санаулы күн қалғанда елде бұрынғы президент Алмазбек Атамбаевтың жақтастары мен оның ұлы қамалды. Бұған дейін олар қазіргі басшы Садыр Жапаровпен сөзге келіп қалған.
Оларды ұстағаннан кейін билік "мемлекеттік билікті төңкеру талпынысының жолын кескенін" айтты. Дәл осыған ұқсас мәлімдемені билік 2021 жылғы парламент сайлауы және 2024 жылғы жергілікті сайдау кезінде де мәлімдеген. Осы тұста ақпарат құралдары 2020 жылы "үшінші революцияның" нәтижесінде билікке келген Жапаровтың "енді бұдан былай төңкерісті тек түстеріңде ғана көресіңдер" деген сөзін еске салады.
"Тергеушілер "мен билікті ауыстыруды болжадым" дейді. Естерінен ауысқан ба? Онда қандай заңсыздық бар? Менің соңғы сұхбаттарымды қараңдар – онда мен халық алдында және камераға бір нәрсені айтамын" деп жазылған 29 жастағы Темірлан Сұлтанбековтің абақтыдан жазған хатында. Оның хатын анасы жариялады.
Сұлтанбеков пен бұрынғы президент Алмазбек Атамбаевтың ұлы елдені инфляция мен энергетика мәселелерін көтерген. Атамбаевтың ұлы прокуратураға қайырылып, энергетика дағдарысы тұсында елдегі криптовалюта шығаратын майнинг фермаларының қызметін тексеруді өтінген. Ал Сұлтанбеков электр үнемдеуге қатысты билік енгізген қатаң шараларды сынаған.
Оппозиция өкілдері қамалмай тұрып бұрынғы президент Алмазбек Атамбаев пен қазіргі президент Садыр Жапаров "сөзге келіп қалған". Бұрынғы президент қазіргі энергетика дағдарысы үшін қазіргі билікті кінәлаған. Ал Жапаров мұны жоққа шығарып, энергетика саласының тоқырауға ұшырағанына өзіне дейін билікте болғандарды айыптаған. Ол қазіргі кезде мәселені ушықтырып, "сайлау кезінде бірдеңе болады деп жұртты арандатып жүрген" қандай да бір топ туралы айтқан.
